با عنایت به منابع ، اطلاعات موجود ،مشاهدات ، تجربیات ، گفتگو با کارکنان بازنشسته و ... نکاتی را در خصوص فعالیت های مربوط به حوضه ماهیان خاویاری استان از قبل تاکنون به استحضار می رسانم.
بهره برداری از آبزیان دریای کاسپین توسط صیادان ایرانی و روسی صورت می گرفت و لی تا زمان حکومت قاجاریه دولت های وقت نقش مشخصی در این زمینه نداشتند بطوریکه بازرگانان و ماهیگیران روسی مستقیما با اخذ مجوز صید ازمقامات محلی بطور نامحدود از انواع ماهیهای کرانه های ایران بهره برداری می کردند.
اما در حدود 150 سال قبل ،در زمان حکومت قاجار و از طریق مبرزاحسین خان سپهسالار بهره برداری از دریای کاسپین بصورت اجاره به لیانازوف تاجر روسی رسید.
هدف از این گفتار این بود که اولین مرکز صید ،عمل آوری و صادرات و ... گوشت وخاویار در گیلان و بندر کیاشهر توسط لیانازوف بنا گردید .
در ارتباط با مجموعه ی تاریخی بندر کیاشهر، یکی از مکانهای باقیمانده از زمانهای گذشته(از حدود150 سال) که معماری ساختمان های آن تلفیقی از معماری ایران و روس می باشد.حدود 7هکتار وسعت دارد و 13 اثرموجود در آن از سوی اداره کل میراث استان گیلان ثبت ملی شده و کل مجموعه بعنوان مکان تاریخی عنوان گردیده است.از سوی شرکت مادر تخصصی مجوز تاسیس موزه ی ملی خاویار ایران نیز اخذ گردیده است.
بالغ بر200 عدد از اشیاء و آلات و ادوات صیدو..قدیمی جمع آوری و به میراث اعلام و درمحل مدیریت خاویاری گیلان نگهداری میشود تا پس از آماده شدن موزه در معرض دید بازدید کنندگان و گردشگران قرار گیرد.
مجموعه ی مذکور،مجموعه ای است کامل که از کارگاههای مختلف مانند کارگاه نجاری ،توربافی ،قایق سازی ،خاویار سازی، سردخانه گوشت و خاویار،تراشکاری ،آهنگری،حلب سازی،شورخانه ،دودخانه ،سینما ،برق ، خانه های سازمانی ،ساختمانهای اداری ،مطب پزشکی ،تعمیرگاه،پمپ بنزین ،لوکوموتیو و ریل برای حمل ماهی ،بهداشتی (حمام )و...تشکیل شده که ازهر نظر خودکفا بوده است .
برای حضور 24 ساعته افراد مسئول و کارکنان مشاغل حساس ،مانند سردخانه ،تولید نیرو و ... خانه های سازمانی در نظر گرفته شده بود تا حتی المقدوردر دسترس باشند. امکانات لازم برای اسکان پرسنل صیدگاهها به منظور حضور فعال و 24 ساعته ،وجود داشت .
امکانات رفاهی نیز مهیا شده بود. از جمله امکان استفاده از غذا های سوبسید دار برای کارکنان و حتی میهمانان آنان،اختصاص سهمیه ی خاویار و گوشت ماهی ،ایجاد فضای سبز، نمایش فیلم ،اختصاص خانه های سازمانی و ...
روش صید ماهیان استخوانی از طریق پره ها یا تورهای گردان ساحلی و صید ماهیان خاویاری از طریق دامگذاری صورت می گرفت.در سال 1326 فقط دو دستگاه پره صیادی بود.
صید ماهیان خاویاری در بخش جنوبی دریای کاسپین قبل از سال 1324 بوسیله ی قرماق و طی سالهای 1324 الی 1334 عمدتا بوسیله ی تورهای پنبه ای و پس از آن دامهای کاپرونی انجام میگرفت.در سال 1219 صیادان روسی در استان گیلان(عمدتا رودخانه ی سپیدرود)101112 عدد ماهی خاویاری صید نمودند. در گذشته عمده ی صید ماهیان خاویاری در حوضه جنوبی دریا مربوط به رودخانه سپیدرود بود.
تعداد کارکنان دربخش خاویاری گیلان در حدود 2000نفر می شدند. که بخشی در صیدگاهها و بخش دیگری در مجموعه ی بندر کیاشهرو انزلی بودند.
تا سالهای بین 60 و 70 دو دستگاه پره دولتی تازه چای و دهگاه فعال بود که به بخش خصوصی واگذار شد
محدوده فعالیت های استان گیلان از صیدگاه آستارا تا متل قو در مازندران بود.صیدگاههای مازندران در سال 1367 از گیلان جدا شدند.
در مورد جمع آوری و توزیع ماهیان خودروها ی حمل ماهی و خاویار بطور روزانه به صیدگاهها رفته و خاویار را به مرکز حمل می کردند و پس از آماده سازی در سردخانه نگهداری وسپس صادر میکردند. بخشی از ماهیان نیز به مردم فروخته می شد. ماهیان استخوانی شور و دودی می شدند .
آلات و ادوات صید نیز از روسیه وارد می شدند و بعضی هم در کارگاهها آماده سازی و ساخته و به صیدگاهها ارسال می شدند .مانند دام ، لنگر صیادی ،میخکوب ،ریسمان ها،شناورها و...(حتی اجزای چوبی منازل مسکونی بصورت پیش ساخته از روسیه وارد می شد و نصب می گردید.)
اولین تاسیسات و امکانات در کشور، اولین سردخانه ،ژنراتور برق ، تراشکاری ، سینما (از طریق آپارات ) کشور در مجموعه بندرکیاشهر وجود داشت .
روس ها همزمان با آغاز فعالیت در سواحل شمالی ایران ،عده ی زیادی از کارشناسان صید ماهی خاویاری را به مراکز صید ایران اعزام داشتند.صیادان از افراد محلی و خارج از استان (عمدتاً از اردبیل )بودند وبصورت شبانه روز در صیدگاهها ساکن بودند هر صیدگاه دارای نیروی خدماتی و آشپز بوده ازنظر معیشت در شرایط مناسب نبودند وکارشان بسیار سخت و طاقت فرسا بود.
قایقهای اولیه چوبی وپارویی وبادبانی بودند وگاهاً دچار طوفان شده وغرق می شدند . بدلیل در آمد کم ، بعضی صیادان، ماهیان غضروفی سهم خود را در روستاها با برنج تعویض میکردند والبته تعدادی از مردم بدلایل شرعی از خوردن آن پرهیز می کردند .
در وعده های غذایی، معمولاً از ماهیان نر که فراوان بوده استفاده می کردند و مسئولین علیرغم اطلاع ،معمولاً چشم پوشی می کردند چون ماهی بسیار زیاد بود . یکی از صیادان قدیمی تعریف می کرد که روزانه یک عدد ماهی خاویاری را داخل قایق می خوردند . زمانی تعداد ماهی آنقدر زیادبود که صیادان از صید بیشتر منع می شدند .
برنامه صید برای هر صیدگاه و قایق به نفکیک گونه و ارقام خاویار و میزان گوشت برنامه داده می شد.در صورت تحقق برنامه صیدگاه و یا ناحیه و استان حتی قبل ازمهلت قانونی، از صید آن گونه ممانعت می آمد . امروزه بدلیل کاهش شدید ماهیان خاویاری برنامه صید به صورت قبل در نظر گرفته نمی شود .
پاداش ماهی شماری چیست؟به ازای مقدار صید، پاداشی تحت عنوان پاداش ماهی شماری که بغیر از حقوق ماهانه آنان بود پرداخت می شد.
اثر صید بر معیشت مردم منطقه چگونه بوده است؟
در خصوص تاثیر صیدماهیان خاویاری بر معیشت مردم منطقه ، در گذشته که فعالیت ها گسترده بود و نیاز به بکارگیری و اشتغال گسترده ی افراد بود ، این صنعت در اشتغالزایی مردم مناطقی مانند بندرکیاشهر و انزلی تاثیر مستقیم داشت چون این دو شهر بعنوان اولین مراکزو خاستگاه صید ماهیان خاویاری بودند. هم اکنون نیز حساسیت زیادی نسبت به مسائل صیدوصیادی و ماهیان خاویاری وجود دارد . البته در گذشته فضای شهر شیلاتی بوده و بخش عظیمی از کارکنان شهر از شیلات بودند. فعالیت های شیلاتی بعنوان یک هویت در شناسایی منطقه محسوب شده و می شود بنابراین اثرات غیر مستقیم این فعالیتها متوجه کل استان نیز بوده و هست .
در ارتباط با زمان دامگذاری،جنس دام ، در گذشته دامگذاری در دو فصل تابستانه و پائیز(بخشی از تابستان و پائیز) و زمستانه و بهاره (بخشی از زمستان وبهار) که برای فیل ماهی ، تاسماهی و ازون برون متفاوت بود انجام میگرفت . امروزه بدلیل کاهش شدید بعضی از گونه ها مانند چالباش صیددرتابستان مقرون به صرفه نبوده و از اول پائیز شروع و تا 20 اردیبهشت سال بعد ادامه دارد.
جنس دام از پنبه و کاپرون و نایلون بوده و صید به روش گوشگیر ثابت بود که هم اکنون نیز همین روش ادامه دارد و بازدید از دام ها بصورت روزانه صورت می گرفته و نحوهی فعالیت آنها از طریق کارشناسان مورد بازدید وکنترل قرار می گرفت .
صیدگاهها و مرکز فراوری، هر صیدگاه دارای سالن خاویارسازی ، پرسنل خاویارساز ،صیاد ، کارگران ساحلی ، مسئول مرکز و ... بود. امروز فقط دو مرکز عمل آوری در سطح استان فعال می باشد (از مجموع 20 ایستگاه ).
استان گیلان هم اکنون دارای دو مرکز عمل آوری خاویارشفارود وچونچنان و یک مرکز سالن بازبینی خاویار در انزلی میباشد که دارای کد EC می باشند.هم اکنون در مرکز شفارود که دارای کد میباشد سالانه حدود 1200 کیلوگرم خاویار پرورشی بخش خصوصی عمل آوری می شود.
توضیحاتی در مورد واگذاری عملیات صید به شرکتهای صیادی
در گذشته عملیات صید ماهیان خاویاری صرفاً با نیروی اداری و دولتی انجام میگرفت . کلیه آلات و ادوات صیادی (دام ، لنگرصیادی ، قایق و ...) از سوی اداره در اختیار صیادان قرار می گرفت وماهی تحویل می گردید در پایان هر دوره صید نیز کارشناسان در صیدگاهها نسبت به افت آلات و ادوات صید و یا اسقاط کردن آنها اقدام و کمبود آلات و ادوات تامین می باشد.
در اوایل دههی هشتاد و بطور آزمایشی و محدود از شرکت های صیادی پیمانکار در قالب قرارداد انجام صید برای صید ماهیان خاویاری استفاده شد که تمامی آلات و ادوات بر عهده شرکت صیادی بود و خاویار و گوشت خریداری میگردید این کار موفقیت آمیز بودوپس از آن و قبل از دههٔ نود به دلیل خروج نیروهای اداری و عدم جایگزینی صیادن اداری کلیه فعالیت های صید از طریق شرکت های مذکور انجام گرفت که تاکنون ادامه دارد.
در گذشته صید به منظور تجارت بود ولی امروز صید به منظور تامین مولد برای بازسازی ذخایر انجام می شود و حدود ده سال می باشد که صید تجاری ممنوع است .
ماهیان صید شده تا زمان بازدید نماینده مرکز تکثیر شیلات ، در صیدگاه نگهداری می شوند و در صورت دارا بودن شرایط مولد، به مرکز تکثیر منتقل میگردند تا در بازسازی ذخایر مورداستفاده قرار گیرند .
بیشترین مقدارصید: اوج استحصال خاویار در دوره بهره برداری 65-64 بود که در استان گیلان 125230 کیلوگرم بود خاویار ازون برون 89865کیلوگرم ،تاسماهی34678کیلوگرم وفیل ماهی 687 کیلوگرم یعنی %72 ازون برون بود.مقدار گوشت 698696 کیلوگرم از نظر مقدار هم از مجموع 69140 عدد،1057عدد فیل ماهی،13147 عدد تاسماهی و54936 عدد دراکول بودکه دراکول نزدیک 80% گونه غالب بود.در گذشته گونه های غالب ازون برون بود والان تاسماهی ایرانی است.این مقدار صید نشان از کاهش شدید ذخائر دارد که بازسازی آن نیازبه عزمی جدی دارد.
حفاظت از دریا در گذشته بر عهده پاسگاههای ژاندارمری بود که حتی در بعضی از صیدگاهها مستقر بودند امروزه توسط یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات انجام می گیرد.
اگرچه تورهای صیادان دام گستر اثرات تخریبی زیادی بر ماهیان خاویاری داشت و باعث صید بچه ماهیان وماهیان غیر استاندارد می شد ولی از طرفی مانع ورود صیادان غیرمجاز به دریا در محدوده خود می شدند وبنحوی حافظ دریا هم بودند وهجوم به دریا کمتر بود. وبنابراین شاهد ورود بیشتر صیادان غیرمجاز به دریا بعد از خروج دام گستر از دریا در اواخردهه 60 بودیم.
پیشنهادات برای بازسازی ذخایر:
همکاریهای بین کشورهای حاشیه دریای کاسپین در حفاظت و بازسازی ذخایر بیش از پیش ادامه یابد
نیروهای یگان حفاظت منابع که بسیار کار سخت وطاقت فرسا وخطرناکی دارندحمایت هایی از نظر قانون،امکانات،تجهیزات،رفاهیات و...شود،
متخصصان تکثیر و پرورش مورد توجه بیشتر قرار گیرند ومراکز تکثیر به روز تجهیز گردند.
بخش صید وصیادی قانونی مورد حمایت بیشتر قرار گیرد(از نظر آلات وادوات ،وام و...)
اشتغالزایی ساحل نشینان ،فرهنگ سازی،حمایت های مسئولین محلی و....از نکاتی است که می تواند در بهبود وضعیت فعلی موثر واقع شود.